Antoni Pająk, Wspomnienia z Ziemi Złoczowskiej – wersja oryginalna
W 1991 roku Zbigniew Czarnuch opublikował w książce Opowieść o dwóch ziemiach mieszkańców Pyrzan poemat Antoniego Pająka. Opierał się na maszynopisie z lat 70. XX wieku sporządzonym przez Stefanię Charków – siostrę żony Antoniego. Wersja ta dość znacznie różni się jednak od rękopisu utworu. W wersji wydrukowanej w 1991 roku są liczne zmiany interpunkcyjne, błędnie odczytane wyrazy, brakuje 12 wersów tekstu. Autor inaczej też podzielił poemat.
Przedstawiamy Państwu oryginalną wersję dzieła – odczytaną z rękopisu datowanego: sierpień 1964 rok, który znajduje się w Pyrzanach, w zbiorach Henryka Stojanowskiego, syna Józefa.
Opr. Beata i Bogusław Mykietów e-mail: aka@e-cymelia.pl
Publikacja z tekstem poematu i obszernym ilustrowanym biogramem autora pt. Z Kozaków i Pyrzan. Kresowe biografie (2011), znajduje się w Zielonogórskiej Bibliotece Cyfrowej:
https://zbc.uz.zgora.pl/dlibra/doccontent?id=45207
Skany rękopisu znajdują się na dole strony, pod tekstem poematu.
Do Czytelnika
Do Czytelnika Czytając me wiersze Czytelniku Drogi, Nie bądź w ich ocenie zbytnio dla mnie srogi. Za późno do poezji wybrałem się w drogę, Więc żadnemu poecie równym być nie mogę. Wiersze me są proste, nie mają polotu. Los obciął mi skrzydła do wyższego lotu Wszakże nie sam słowik pięknie wiosną śpiewa, I kruk po swojemu też zakracze z drzewa. Czasem na przekór ptakom uzdolnionym Kos gwizdnie w gęstwinie pieniem nieuczonym. Ale kiedy bekas odezwie się gdzieś w dali, A jakie ma gardziołko, więc takim się chwali. Autor Wspomnienia z Ziemi Złoczowskiej Pozostała tam na wschodzie taka wioska mała, Leżała wśród lasów, Amrozy się zwała. Wzgórza ją chroniły od wichrów północy, A z południa słońce grzało z całej mocy. Płynął przez nią potok, również taki mały, Gdzie się zawsze latem dzieciaki pluskały. I poczciwe krówki też miały wygodę, Wracając z pastwiska - piły z niego wodę. Wzdłuż potoku biegła wąziutka ścieżyna, A na zboczach rosła cienista leszczyna. Jeśliś był zmęczony ze Złoczowa chodem, Mogłeś sobie spocząć pod leszczyny chłodem. Było w tej leszczynie wesoło jak w raju, A szczególnie wiosną, w tym miesiącu maju, Kiedy to słowików powróciło wiele, Nucąc całe noce swe przecudne trele. A kiedy już jesień pozłociła liście, Sypie więc leszczyna swych orzechów kiście, Nie tylko tym starym, czy też ich dzieciakom, Sypie także szczodrze wiewiórkom i ptakom. Zobaczyć tam mogłeś dzięciołów gromadę, Co z twardym orzechem dały sobie radę. Zwinne wiewiórki z lasów przyskakały I na widok orzeszków wesoło cmokały. Także i sikorki, chociaż takie małe, W orzeszkach zawzięcie dzióbeczkiem dłubały. Widziałeś i sójkę co ma wystraszoną minę, Zbierającą orzeszki na czarną godzinę. Gdy szedłeś wioszczyną ku północnej stronie, Oglądać tam mogłeś przepiękne ustronie. Widziałeś przed sobą długi jar głęboki, Z chylącymi się na zboczach sędziwymi buki. A dołem rosła bielutka brzezina Z rozwianymi kosy, jak młoda dziewczyna. Czekała tam przechodnia, aby gałązkami, Muskać jego czoło, jak gdyby ustami. Dalej zaś i wyżej – aż do wioski Łuki, Szumiały sędziwe, rozłożyste buki. Obrazowi temu, pięknemu bez miary, Uroku przydawały wąwozy i jary. Strumyk zaś szemrząc po opoce spada, I różne dzieje wioski opowiada: Nad owym potokiem, kiedyś tam przed laty, Zbudowali ludzie swoje pierwsze chaty. Nie pomnę tych czasów, kiedy się to działo, I jak to nazwisko „Amrozy” powstało. Pewnie pierwszą chatę Amroz tam wystawił, I swoje nazwisko wiosce pozostawił. Mieszkały tam rody z krwi, kości Polaków, Amrozów, Stojanowskich, Ferensowiczów i Kłaków. Aż tu przy dębinie, gdzie ta leśna łąka, Czaiła się wśród sadu zagroda Pająka. Patrzyła w lustro kryształowej wody, Widząc w niej odbicie swej cudnej urody. Zaś na pagórku, dalej od strumyka, Widniała też stara sadyba Krutnika. A gdy już dokładnie poznałeś Amrozy, Pójdź więc jeszcze dalej poprzez te wąwozy, Tam gdzie widnieją lesiste pagórki, Abyś zobaczył stary dworek Górki. Wśród cienistego bukowego boru, Ujrzysz na polanie białe ściany dworu. Dworek to niewielki, z drzewa budowany, Dach gontami kryty, dół podmurowany, Od południa ganek na filarach wsparty, Gdzie się zawsze latem wygrzewały charty. Klomby z różnorodnem kwieciem dworek ten zdobiły. Honorową zaś wartę dwa świerki pełniły. A całość dla oka – to miły zakątek. Stąd też mały potok bierze swój początek. Zanim go jednak w dalszy świat puszczono, Najpierw jego źródło groblą ujarzmiono. Właściciele widać dość przemyślni byli, Skoro jego wody w stawek zamienili. W tym to pięknym stawku rybki hodowali I dla swego domu korzyści czerpali. Czasami jednak, gdy przyszła ulewa, Stawek się buntuje i groblę przerywa. Wówczas piękne rybki wolnością się cieszą I poprzez wąwozy w daleki świat śpieszą, Niepomne na to, co je w drodze czeka, Że wszystkie je złowi ręka człowieka. A potok z grobli w głęboki jar spada, I takie dzieje dworku opowiada: Zanim ta posiadłość Górków się stała, Do staruszki Lisińskiej przedtem należała. Dlaczego o tym mówi – o tym się dowiemy, Gdy do tego dworku raz jeszcze wrócimy. Żegnajmy więc na krótko ten miły zakątek, Gdzie dalszych dziejów zacznie się początek. Teraz iść nam trzeba ścieżyną przez jary, Wspinać się na wzgórza i przejść przez bór stary, Wyminąć po drodze zarośla i krzaki, By poznać jeszcze wioskę Kozaki. Zanim tam pójdziemy, zboczmy nieco z drogi, Tam niedaleko, a bolą nas już nogi, Odwiedzić nam jeszcze i znajomych trzeba, Tych co za oceanem szukali niegdyś chleba, A że gorzki chleb obcy, więc tutaj wrócili, I wśród tego lasu gniazda swe uwili. Tuż pod ścianą lasu widnieje już strzecha, Tam też odwiedzimy Grzegorza Pełecha. Chętnie on do chaty drzwi swoje otworzy, Za stołem posadzi, smaczny chleb położy, Przyniesie Ci talerz wybornego miodu, Byś pośród tych lasów nie odczuwał głodu. Nie ma więc tutaj żadnego ryzyka, Znaleźć się też może smaczna pieczeń z dzika, Bo stary Pełech nieraz tem się wsławił, Że niejednego dzika życia tu pozbawił. Dziki zmiarkowawszy, że Pełech nań łasy, Uciekają szybko w trościanieckie lasy. Stary się za to tak czasem rozsierdził, Że wtedy i kozłem także nie pogardził. Pełech jest gościnny, przy tym gadatliwy, Opowiada chętnie brazylijskie dziwy, O chatach na palach wśród dżungli głębokiej, Bujnej roślinności wśród prerii szerokiej, O czarnej ludności żyjącej w tej stronie, I wiele innych cudów ucho nasze chłonie. A gdy przy gawędzie odpoczną nam nogi, To już do Kozaków niewiele jest drogi. Przed nami jeszcze wzgórze, a na nim polana, Którą tu od dawna zowią „Koło Pana”. U skraju polany, na lesistej zboczy, Kryształową wodę piękne źródło toczy. Przy śpiewie słowików, potoku szemrania, Wymarzony to zakątek na ludzkie dumania. Na onej polanie pan złoczowskich włości, Radca Komarnicki złożył swoje kości Na wieczny spoczynek. Płyta na tym grobie Odwieczną prawdę przypomina Tobie. Tu „Koło Pana” tak było w zwyczaju, Z leśnych osad młodzież schodziła się w maju, Gdzie przy śpiewie słowików, wśród śmiechu i wrzawy, Urządzała tam swoje beztroskie zabawy. Nieraz te zabawy takie w skutkach były, Że na stopniach ołtarza ślubem się kończyły. Kawał świerkowego lasu przejść jeszcze musimy, A już pierwsze chaty Kozaków ujrzymy. Kryją się one wśród sadów kwitnących, Od gwałtownych wichrów i skwarów chroniących, Rozsiane półkolisto ciągnącym się wzgórzem, Są właściwej wioski jakoby przedmurzem. Widać, że dolna część wioski przywileje miała, Skoro na osiedle swoje kotlinę obrała. Nim ze wzgórz do wioski właściwej zejdziemy, Wpierw widok rozległy oglądać będziemy. Dziś, gdy w blasku słońca świat w jasności tonie, Widać w dali Złoczów, jakoby na dłoni. Rozsiadł się w dolinie Sobieskich gród stary, Nad którym króluje piękna wieża fary. Na straży grodu, z jego wschodniej strony, Zbudowano zamek dla jego obrony. Potężnymi mury zewsząd otoczono Wałami i basztami ponadto wzmocniono. Potężne hufce skrzydlatych husarów, Mężnie odpierały Turków i Tatarów. A kiedy minęły dni blasku i chwały, Smutne dla zamku czasy nastały. Zaborca – Austryjak – tak wściekał się i pienił, Że ten piękny zamek w więzienie zamienił. Gdzie śpiew niegdyś rozbrzmiewał i oręża brzęki, Dziś traktory głuszą mordowanych jęki. Mordowali najpierw nasi pobratymcy, Dokonały dzieła hitlerowskie Niemcy. Tym, co Ojczyźnie życie złożyli swe w dani Daj o dobry Boże wieczne spoczywanie. Może ktoś do dziś jeszcze taką książkę chowa, Która nosi tytuł „Krwawe dni Złoczowa”. II Przenieśmy się myślą w te odległe czasy, Gdy w miejscu Kozaków rosły bujne lasy, Duży one wówczas obszar zajmowały, Bo gdzieś poza Wołyń daleko sięgały. Piękno naszych borów sławiono już wszędy, Więc ja opisywać ich więcej nie będę. Rzadko kiedy człowiek do boru wstępował, Chyba, że na grubszą zwierzynę polował. Gdy jednak nadciągały hordy Tatarów, Szukał lud schronienia wśród głębokich jarów. I wśród tych borów walki się toczyły, Bo o tym świadczą rozsiane tam mogiły. Gdzie dawniej pola zbożem falowały, Dziś dzikim, bezludnym pustkowiem się stały. A bór smutnie szumiał, jakoby się żalił, Że niecny pohaniec mordował i palił. Wtedy Król Sobieski, właściciel Złoczowa, Oleska, Podhorec, Brodów i Zborowa, Zwycięzca spod Wiednia i obrońca wiary, Zaludnił na nowo puste obszary: Ormian osadził w górach Woroniakach, A wiernych zaś Kozaków, w dzisiejszych Kozakach. Jako król możny - wszelkim prawem władał, Więc i osiedleńcom przywileje nadał. Pod opieką Króla bezpiecznymi byli, Sady zakładali, myślistwem się trudnili. Tak to nazwa wioski Kozaki powstała, Która ze swym rodem do dzisiaj przetrwała. Wobec dziejów wioski wiele bym zawinił, Gdybym też i innych rodów nie wymienił. Spójrzmy najpierw na dół, gdzie kotlina owa, Tam swe gniazda uwiła szlachta zagrodowa. Tu się rozmnożyły Stojanowskich rody, Wilkowie, Szafrańscy wznieśli swe zagrody, Przybyli Suchińscy, Wydrowie i Kłaki, Stąd też nazwa wioski „Wilki i Kozaki” Otaczały ją lasy i przepiękne knieje, Wśród których ona różne przeżywała dzieje. A smutne one były, gdy Ojczyzna cała Rozdarta przez zaborców w niewoli jęczała. Zaborca kosztem ujarzmionych ludów W swoim własnym kraju dokonywał cudów. Wznosił piękne gmachy, pałace bogate, Budował też górskie kolejki zębate. Liczne fabryki tu się znajdowały, Które zarobek stały ludziom zapewniały. Z podziwem patrzyłeś na ten kraj bogaty, Tu nigdzie kurnej nie spotkałeś chaty. Twarde, gładkie drogi wszędzie tu się wiły, A na naszych drogach w błocie wozy się topiły. Taka oto droga, w dodatku „traktowa”, Wiodła przez Kozaki do miasta Złoczowa. Tam się co tygodnia targi odbywały, Na które liczne wozy zewsząd przyjeżdżały. A kiedy po targu do domów wracały, Już na nie w Kozakach trzy karczmy czekały. A że szczęście zawsze tylko temu sprzyja, Kto z targu wracając - karczmy nie omija, Więc się kmiecie tłumnie do tych karczem pchali, Gdzie chytrzy szynkarze gorzałę stawiali. Pił wiec Kuba do Jakuba, Jakub do Michała Hryćko, Wasyl i Mykieta – kompania cała. Pił tam Polak do Rusina - zwał go czule bratem, Nie przewidział, że ten Rusin będzie jego katem. A to przysłowiowe szczęście smutny koniec miało, Wielu kmieci do domu bez grosza wracało. Szczęściem się tylko szynkarze cieszyli, Kiedy swe utargi nocami liczyli. Tak się działo na Kozakach przed dawnymi laty, Gdy nie było tam kościoła, nie było oświaty. Do Złoczowa zbyt daleko, zimą było ślisko, Gdzież niedzielę spędzić mile? Karczmy są tak blisko. Więc się tedy ludzie chętnie do karczmy schodzili, Gdzie wśród gwaru kieliszkami cały dzień dzwonili. Na frasunek dobry trunek, powiada przysłowie, Zapomina człek o biedzie, gdy mu szumi w głowie. Nie miał chłop pieniędzy, nie myślał on o tym, Byle tylko dzisiaj wypić, zapłaci się potem. Skoro duży dług już urósł za wypity trunek, Miał ci wtedy chłop dopiero nie lada frasunek. Szynkarz wódki nie żałował i na kredyt dawał, Wiedząc dobrze, że chłop na dług sprzeda pola kawał. Nie do jednej też chaty bieda zaglądała, I nie jednej rodzinie sen z oczu spędzała. Nie tylko więc chłop wzbogacał chytrego szynkarza, Za gorzałę jego pieniądz płynął do cesarza. Chłop miał mało pola, za to sporo dziatek, Częstym był tam gościem głód i niedostatek. Jak to bywa na przednówku, braknie chłopu chleba, Gdzież zarobić? Za co kupić? – do pana iść trzeba. Pan litował się nad chłopem w jego ciężkiej doli, Bo mu płacił za dzień pracy aż trzy kilo soli! Pod złym okiem ekonoma od wczesnego rana, Za sześćdziesiąt groszy pracował chłop dla pana. Przez całe dnie w letnim skwarze o wodzie i chlebie Kóp czternaście żął dla pana, piętnastą dla siebie. Zraszał więc chłop pańskie łany swoim krwawym potem, A pan jeździł za granicę, sypiąc hojnie złotem. Chłopu także za granicę jechać było trzeba, By wśród innych – obcych ludzi szukać dla się chleba. Doloż moja nieszczęśliwa, wzdychał chłop z rozpaczą, Czy też kiedyś lepsze czasy me oczy zobaczą? Czy me dzieci dzisiaj głodne, przy tym bose, gołe, Będą miały chleba dosyć, chodziły do szkoły? Czy będą one kiedyś czytały, pisały, Czy też będą – jak ja dzisiaj – krzyżyki stawiały? O wiele weselszym byłoby moje życie, Gdybym się podpisać umiał należycie. Więc gdy zimą spoczywały pługi, brony, radła, Chciał się wtedy chłop nauczyć chociaż abecadła. Czekał tylko ostrych mrozów, przy tym zawieruchy, Wtedy szedł on na naukę na Łęg do Żeruchy. O Żerusze w okolicy dawnej każdy słyszał, Bo na bydło i na trzodę świadectwa on pisał. Skoro chłop pod okiem mistrza abecadłem władał, To już wtedy bez kłopotu całe słowa składał. A radości, nawet dumy było przy tym wiele, Gdy z książeczki wpośród ludzi modlił się w kościele. Także i Żerucha stary w duchu się radował, Gdy zebrane za naukę pieniądze rachował. Wśród tego ucisku, smutku, utrapienia, Szukali ludzie w modłach ukojenia. Bywało nieraz w zimowe wieczory, Poschodzą się ludzie na rozhowory Do jednej chaty. Radzą o wszystkim, o tym co boli, I jakby zaradzić swej nieszczęsnej doli. Jak zdobyć chleba, pieniędzy, odzieży, Pospłacać długi – komu się należy, Jak wygnać z domu biedę, niedostatek, Świetlejszą przyszłość zdobyć dla swych dziatek. O! żeby tu w miejscu była kiedyś szkoła I tak daleko nie iść do kościoła! Odezwie się któryś: „Dumaj do północy, nic tutaj nie zrobisz bez Boskiej pomocy. Na to pod piecem jakaś starowina Półgłosem różaniec odmawiać zaczyna. Milkną rozhowory, ustaje biadanie, A w kornych „Zdrowaśkach” niosą swe błaganie, Tej, co ma serce otwarte każdemu, A przede wszystkim - nędzą strapionemu! Gdy późną nocą już się rozchodzili, Na pożegnanie taką pieśń nucili: „Dobranoc! Kwiecie lelija, Jezus, Józef i Maryja – Dobranoc!” Ta najczulsza z matek, nadzieja jedyna, Zaniosła te skargi przed Tron Swego Syna. Synu mój Ty widzisz ucisk Twego ludu, Więc jak kiedyś na puszczy – dokonaj tu cudu! Niechaj im dłużej łzy z oczu nie płyną, Bo gdy ich opuścisz, to marnie poginą. Poślę ja im Matko swojego wybrańca, Męczennika za wiarę, carskiego skazańca, Dobrego Pasterza – nieustraszonego Księdza Arcybiskupa Hryniewickiego. Trzy lata minęło, jak z praw swych wyzuty, Wywieziony na Sybir – do taczek przykuty W kopalni węgla w dalekim Jarosławiu, Nie oddał swojej owczarni carskiemu prawosławiu. Trzy lata cierpienia – dosyć zeń tej próby, On to wieś Kozaki uchroni od zguby. Tu sięgnąć nam pamięcią w te czasy wypada, Gdy na kraj nasz spadła straszliwa zagłada, W czasy, gdy Polska cała rozszarpana, Jęczała bezbronna pod batem tyrana. Kiedy niejedno serce z rozpaczy zamarło, Gdy nad Trumną Ojczyzny wieko się zawarło. A zaborcy radośnie tryumfy święcili, Że Polskę nareszcie z mapy wykreślili. Lecz choć wiernych synów krew strugą płynęła, Tliła w sercach nadzieja – Jeszcze nie zginęła. III Zbliżały się święta radości, wesela, Dzień pamiątki przyjścia na świat Zbawiciela, Tego co ród ludzki wyrwał z czarta mocy, O którym przez wieki głosili prorocy. O Dniu ty święty! O Dniu szczęśliwy, Ty we snach dzieciom niesiesz różne dziwy. Ze łzą w oku starzy Ciebie wspominają, Gdy myślą w dziecinne lata swe wracają. Do tych świąt zawczasu wszyscy się sposobią, Dusze oczyszczają, mieszkania swe zdobią, A te nasze drogie Matki zawsze o to dbały, By ich dzieci na to święto przyodziewek miały. Tylko lasy w mgłach jesiennych jakoby płakały, Że na przyjście tego święta okrycia nie miały. Ale zima, chociaż sroga – czułe serce miała, I tą nagość pól i lasów w szatę swą odziała. Jak pod różdżką czarodziejską zmieniła swe lica W wigilijną przystrojona szatę cała okolica. Więc wachlarzowe jodły, co wzdłuż drogi stały, W uroczyste świeczniki jakby się zmieniały, Tylko, że swe świece zwieszają ku dołowi, Chcąc niejako oświecać drogę człowiekowi. Jak cudnie w blasku słońca białe brzozy lśniły, Które kryształowych pereł tysiące zdobiły. A puszki przyszłych listków otula szron biały, By wśród ostrych mrozów wiosny doczekały. Ustroił się krzak głogu, jakoby pan młody, W oszronionych gałązkach czerwone jagody. Nawet suchy oset w swej srebrnej koronie, Delikatny, wytworny – oczy ludzkie chłonie. Każde drzewko w lesie uroku tyle miało, Jakoby swe Srebrne Gody odbywało. Cisza uroczysta, jak w dużej świątyni. Tylko czasem słychać głębokie westchnienie. To drzewa konary w ciszy wyprężają, Gdy ciężar szronu ze siebie zrzucają. Tuż opodal drogi grube buki stoją, W szlachetną biel srebra i kryształu się stroją. Przez gałęzie wdarł się promyk przenikliwy, Wywołując w kryształach kolorowe dziwy. Na zboczu znów leszczyna srebrnymi wstęgami, Łączy swe gałązki dziwnymi łukami. Poszukajmy tutaj cudów tych przyczyny – Są to oszronione nici pajęczyny. Czasem ptak zimowy trzepnie gałązkami, Osypując czerń ziemi srebrnymi gwiazdkami. A promień słońca, co za lasem ginie, Arcydzieło elfów oświeca w tarninie. A oto za jodłami słychać czyjeś kroki, Wyłania się na drodze mężczyzna wysoki, W grubej szarej opończy z różańcem u pasa, Okrycie głowy dziwne – postać to nie nasza. Wygląda na wędrowca, który w owe strony, Jakimiś zrządzeniem losu został przywiedziony. W pierwszej chwili uderza mężczyzny wzrost wysoki, A po tym jego oczy – jego wzrok głęboki. Są to oczy człowieka, co patrzeć umieją, Fałszu nie znają, dobrocią się śmieją. Chód jego powolny, widać, że strudzony, Srogim losem gnany, życiem umęczony. Idzie tą leśną, nieznaną mu drożyną, Z kolumnadą buków srebrnych przetkaną leszczyną. Za zakrętem drogi las nieco rzednieje, A na obszernej polanie dworek już widnieje. Z niedowierzaniem wędrowiec oczy swe przeciera, Myśląc, że to złuda widok ten wywiera. Z piersi jego głębokie dobywa się westchnienie, Chciałby w tym zakątku znaleźć odpocznienie. Przyśpiesza więc kroku – jest już na polanie, A z dala go wita czujnych psów szczekanie. Tym oto wędrowcem nie był człowiek świecki, Był nim Arcybiskup Karol Hryniewicki. Niegdyś Arcypasterz wileńskiej owczarni, Po latach zesłania, katuszach, męczarni, W drodze łaski cara z katorgi zwolniony, Z granic cesarstwa został wydalony. Odczytano mu przy tym ukaz cara srogi, Powrotnej do Wilna wzbraniający drogi. Pod eskortą żandarmów, by z drogi nie zboczył, W Podwołoczyskach nareszcie granicę przekroczył. Nie miał kęsa chleba, złota ani srebra, Tylko od kolb żołdackich połamane żebra. Wycieńczony, chory, na nogach się słania I w cichej modlitwie żebrze zmiłowania U tej Matuchny, co w Ostrej świeci Bramie, By strudzonemu słudze podała swe ramię. Matuchna niebiańska wołanie to słyszy, Wiedzie go powoli w to leśne zacisze. Tu kres Twoich cierpień – kres Twoich męczarni, Tu rozpoczniesz pracę dla nowej owczarni. Tymczasem ze dworu na odgłos psiej wrzawy, Wychodzi naprzeciw ekonom ciekawy. Poczciwy człeczyna - wiele w świecie bywał, A stary już był - Szyzdyk się nazywał. Widząc, że człek obcy – tak z wyglądu sądził, Pyta go, czy czasem w tym lesie nie zbłądził. Miarkuję, żeś zmęczony – dokąd Bóg prowadzi? Może ci w potrzebie stary coś poradzi. Na to drżącym głosem obcy odpowiada: Niewiele mi pomoże tutaj Twoja rada, Droga moja z daleka - idę w świat nieznany, Niebo jest mi dachem – ja jestem wygnany. Czy deszcz lica chłoszcze, czy wiatr śniegiem miecie, Idę wciąż przed siebie – tułam się po świecie. Tylko dobrzy ludzie chętnie wspomagają, Gościnnego dachu czasem użyczają. Rozczulił ekonoma los człeka złowieszczy, I łza współczucia w oczach jego błyszczy. A że słońce się chyli już za ścianę boru, Zaprasza wędrowca w gościnę do dworu. Chociaż sam jest sługą i rządy tu nie jego, Musi poratować w potrzebie obcego. Właścicielka dworku, staruszka poczciwa, Na ludzką niedolę zawsze litościwa, I strawy nie skąpi – groszem też wspomoże, Pod dach swój przygarnie i radą pomoże. Gdy wędrowiec staruszce dzieje swe wyjawił, Kim jest, skąd przybywa i jak się tu zjawił, Ciężka jego dola tak ją rozczuliła, Że wędrowca z dworku dalej nie puściła. Ekscelencjo! – rzecze, grzech ciężki bym miała, Gdybym Ci schronienia w swym domu nie dała. Chociaż nam Ojczyznę zaborcy rozdarli, Jeszcze z naszych piersi serca nie wydarli. Skoro wrócić nie możesz do swojej owczarni, Dom mój niechaj będzie kresem Twych męczarni. Tak skończył się wędrowca okres cierpień długi, Teraz nowych dziejów rozpocznie się drugi. IV Zima tego roku ciągnęła się długo, I zwaliska śniegu leżały nad strugą. Słońce już na niebie coraz wyżej stało, Ciepłe swe promienie wciąż na ziemię słało. Lecz uparta zima ustąpić nie chciała I gęstymi chmurami niebo zasłaniała. Chociaż czasem na chwilę słońce zabłysnęło, Już zaraz z chmur szarych krupami sypnęło. Jeszcze wiatr północny siłę swoją wzmaga, Jeszcze ostrym szronem po obliczu smaga, Ale wiośnie z pomocą spieszy już druh nowy, Na swych zwinnych skrzydłach zefir południowy, A z nim po błękicie niby owiec runo, Powoli, łagodnie białe chmurki suną. Przestał wiatr północny targać badylami I śnieg brudny zniknął między opłotkami. Kałuże wody, co z śniegu powstały, W rozmarzniętą ziemię powoli wsiąkały. A resztki z kałuż, co się jeszcze lśniły, Promienie słoneczne do szczętu wypiły. Już skowronek pod miedzą trzepnął skrzydełkami, Spoziera na słońce małymi oczkami, Frunął wysoko, nad rolą jeszcze zimną I tam wyśpiewał swoją pieśń dziękczynną. A szare wróbelki, co tu zimowały I co się we wsi działo - one wiedziały, Teraz bzy obsiadły ich duże gromady, I z wielkim hałasem wiodą swoje rady. Cieszy ich widocznie ta chwila radosna, Że po ciężkiej zimie powróciła wiosna. Ale jastrząb – niecnota – nie w porę przybywa, I wrzaskliwe zebranie brutalnie przerywa. Tam znów szpaki jabłoń obsiadły wokoło, I trzepiąc skrzydełkami, gwiżdżą wesoło. Czasem któryś sfrunie w zeschnięte maliny, Gdzie na nowe gniazdo szuka podwaliny. A górą w powietrzu w dnie ciepłe, pogodne, Ciągnie w dużych kluczach różne ptactwo wodne. Lasy - dotąd senne – już się ożywiły, Z pąków przyszłych liści łupiny zrzuciły, Teraz w blasku słońca barwami się mienią, Białe brzozy złotem, a buki czerwienią. Ciepły deszczyk umył Matki – Ziemi lica, Więc się w kwiaty stroi jakoby dziewica. Życiodajne słońce te cuda sprawiło, Że wszystko, co żyć miało - ze snu się zbudziło. Tu i ówdzie chłopi zagony swe obchodzą I bystrym wzrokiem po zasiewach wodzą. Pięknie tego roku oziminy wyszły, Budząc w sercach nadzieje na ich plony przyszłe. Zmarszczone trudami to chłopskie oblicze, Już naprzód w swych myślach przyszłe kopy liczy. Jeśli Bóg zachowa te śliczne zasiewy, Grad ich nie wybije, nie zniszczą ulewy, Będzie tego roku pod dostatkiem chleba I na pańskim dorabiać już nie będzie trzeba. A gosposie tymczasem swe kłopoty miały, Wielki post się kończył – święta się zbliżały. Ileż muszą się natroskać, ciężko napracować, By na Święta Wielkanocne wszystko przygotować. Zniknęły już niepotrzebne zimowe zahaty, Z dala widać pośród sadów pobielone chaty. Z przyodziewkiem dla rodziny kłopotu niemało, Coś dla siebie i dla dzieci kupić by się zdało. Z tych kłopotów przedświątecznych ten największy miały, By się baby wielkanocne najpiękniej udały. Te bogatsze gospodynie jaj nie żałowały, Biedniejsze zaś jaj nie mając szafranu dawały. Chociaż biedne, honor miały, trzeba o tym wiedzieć, Przed bogatszą przy święceniu nie chciały się wstydzić. A pieczono wówczas baby, jak u wozu koła, Nim chłop doniósł do święcenia, pot kapał mu z czoła. Nie dziwota – do Złoczowa była mila drogi, Zmęczyły się silnie plecy, zmęczyły się nogi. Aż tu nagle dnia jednego lotem błyskawicy, Rozniosła się wieść radosna w całej okolicy. W dworku u Lisińskiej głosił Szyzdyk stary, Arcybiskup będzie święcił ludziom Boże dary. Na Wielkanoc niech się zejdą, gdy ranek nastanie, Bo mszę świętą też odprawi, wygłosi kazanie. Byłem wtedy dzieckiem, miałem cztery lata, Za własnym podwórkiem nie widziałem świata, Lecz niektóre zdarzenia i ten nastrój miły W mej dziecięcej pamięci na zawsze utkwiły. Za mało mam dziś talentu, bym uczynił zadość I opisał w tych wspomnieniach swą dziecinną radość. Już przed Wielkanocą spokoju nie miałem, A swoją Matulę tak molestowałem, Prosiłem, płakałem, by się zlitowała, Na Wielkanoc Paschę święcić mnie z sobą zabrała. Wpierw było straszenie, a później łajanie, Lecz skoro nadeszło Pańskie Zmartwychwstanie, Zbudziła mnie o świcie, odświętnie ubrała I dawszy mi babeczkę z sobą iść kazała. Uczepiwszy się kurczowo matczynej spódnicy, Pierwszy raz ruszyłem za swoje granice. A czarownym ten świat nowy wtedy mi się zdawał, Budził we mnie podziw wielki i strachem napawał. Skoro tylko minęliśmy wioszczynę Amrozy, Zobaczyłem tuż przed sobą głębokie wąwozy. Ogarnął mnie lęk niemały – wstyd powiedzieć komu, Byłbym chętnie wtedy czmychnął z powrotem do domu. Starzy nieraz powiadali – (oni o tym wiedzą) – Że w tych jarach i zaroślach same diabły siedzą. Gdy tak o tym rozmyślałem, nie wiem jak się stało, Bo to nagle w mej chusteczce babeczki nie stało. Pociągnęło mą babeczkę w wąwóz coś uparcie, Pewnie diabli ją porwali sobie na pożarcie. Tu już dłużej nie strzymałem, usiadłem na drodze I łzom swoim, jak groch wielkim, popuściłem wodze. Lecz płacz rzewny i żal srogi na nic się zdały, Z mej babeczki w tym wąwozie okruchy zostały. Pochlipując jeszcze ciągle, choć drżały mi nogi, Trzeba było po tej stracie ruszać dalej w drogę. A ta dalsza droga już długa nie była, I ku mej radości szczęśliwie się odbyła. V Już słońce swym różem niebo zabarwiło, Jakiejś ranne ptaszę ze snu się zbudziło, Wzbiło się wysoko, że go wzrok nie chwyta, Zwiastując stworzeniu, że dzień nowy świta. Jeszcze mrok ponury w wąwozach się kryje, Jednak i tam słońce swoje światło sieje. Już bór się napełnia ptasząt szczebiotaniem, Którym kosy wtórują wesołym gwizdaniem. Krople rannej rosy - niezliczone krocie Lśnią się jak brylanty w jasnym słońca złocie. I serce człowieka pełne jest radości, Gdy patrzy na walkę światła i ciemności. Tymczasem dziedziniec i dworska polana Zapełnia się ludźmi od wczesnego rana. I chociaż tych ludzi zebrało się wiele, Panował tam nastrój jakoby w kościele. Z dala widać w ganku ołtarz już gotowy, Przed którym się modlą i chylą swe głowy, Nie tylko ci starzy, siwizną okryci, Korzą się młodsi, modlą się też dzieci. A korzą się przed Matką, co zna dzieci głos, Ona od nich odwróci niejeden ciężki cios. Gdy lud rozmodlony na murawie klęczał, Nagle gdzieś w ganku dzwonek zadźwięczał Trzykrotnie. Ucichło pobożne modłów szeptanie, Tylko w jarze słychać potoku szemranie. A leśnych ptasząt śpiewy i nieba lazur czysty, Tworzyły jakiś dziwny nastrój uroczysty. Już na ołtarzu dwanaście świec płonie Przed Obrazem Matki w złocistej koronie. Zaszumiały z zachwytu nawet buki stare, Że dziś będą świadkami Bezkrwawej Ofiary. Oto przed ołtarzem Arcybiskup się zjawił I świętym znakiem krzyża ludzi błogosławił. A nim zaczął sprawować Najświętsza Ofiarę, Zaintonował pieśń piękną, radosną i starą „Wesoły nam dziś dzień nastał” – lud melodię chwycił I w jednej chwili cały bór nią się nasycił. Podają ją buki bukom, brzmi echo w wąwozach, Wiatr ją niesie na Kozaki, słychać ją w Amrozach. Wzbija się pod błękit, gdzie skowronek buja, Tam się łączy z jego pieniem „Alleluja”. Coraz dalej, coraz wyżej pieśń radości płynie, Może gdzieś tam - tego nie wiem – u bram niebios zginie. Zniknęły już leśne mroki, skurczyły się cienie, Przy ołtarzu dźwięczy dzwonek na Przeistoczenie. Pięciokrotny znak krzyża Arcypasterz czyni, Nad chlebem i winem, które się zamieni W Ciało i Krew Pańską. Cud to niepojęty, Gdy z nieba zstępuje Pan po trzykroć Święty! Uroczysta cisza. Lud oczyma wiary Wielbi swego Pana – szumią buki stare. Spoza lasu słońce ciekawie wejrzało I hołd Stwórcy należny złożyć także chciało. Oto w jego blasku na ołtarzu tonie Obraz Matki Bożej w złocistej koronie. Do tych kornych modłów, hołdu, uwielbienia, Różne ptactwo leśne łączyło swe pienia. I ten mały potok, co z grobli w jar spada, Szemrząc po opokach – dziwy opowiada. W tym wspaniałym świetle wiosennego słońca, Pamiętna msza w dworku dobiegła już końca. Odtąd nowych dziejów zaczyna się wątek, Którym ta Wielkanoc nadała początek. Już w kilka dni po tym, nie pamiętam daty, Biegła wieść radosna od chaty do chaty, Całą okolicę obiegła dokoła - Kościół będzie na Kozakach, probostwo i szkoła!
Skany rękopisu:
