Świętujmy zwycięstwa. Obrona Kozaków 16 marca 1944 roku to jedna z nielicznych zwycięskich potyczek z przeważającymi siłami policyjnych pułków Dywizji SS Galicja.
Było to zaledwie 2 tygodnie po zgładzeniu mieszkańców pobliskiej Huty Pieniackiej i wszystko wskazywało na to, że mieszkańcy Kozaków także podzielą ich los. Stało się jednak inaczej. Zdecydowana obrona wsi i pomoc tajemniczego niemieckiego porucznika Sawicza sprawiły, że Ukraińcy odstąpili (więcej o tym obrosłym legendą zdarzeniu w książce Dawid i Goliat. Obrona wsi Kozaki pod Złoczowem 16 marca 1944 roku).
Przypomnijmy dziś tych, którym zawdzięczamy ocalenie kilkuset Polaków – mieszkańców podzłoczowskich Kozaków-Zazul.
Jedynym żyjącym członkiem Samoobrony Armii Krajowej oddział Kozaki jest, dziś licząca blisko 101 lat Aniela Stojanowska. Wprawdzie nie uczestniczyła bezpośrednio w walce, ale stanowiła ważne ogniwo organizacji.
1943, około, Kozaki 1. Hanna Wilk po mężu Czerniecka (po wojnie mieszkała w Gorzowie Wlkp. Była łączniczką AK i była w czasie ataku Ukraińców w placówce – atakowanym domu Macieja Stojanowskiego.) 2. Aniela Stojanowska. Zbiory Anieli Stojanowskiej z Białcza.
Białcz 17.06.2020 r. Od lewej: Zdzisław Mykietów, Aniela Stojanowska, Bogusław Mykietów.
Dowództwo Samoobrony AK (poniżej): 3. Tadeusz Friedel (zastępca Otmara Strokosza) 4. Synowiec 7. Wacław Czachórski 8. Waleczko 10. ks. Michał Krall 11. major Kazimierz Romański.
Druga fotografia: Otmar Strokosz – w czasie wojny jako Przybyła. Dowódca oddziału AK Kozaki.
1944, około, Kozaki, sądząc po wielkości okna jest to budynek administracji kopalni węgla brunatnego. 1. Plac 2. A. Stojanowski 3. Tadeusz Friedel 4. Synowiec 7. Wacław Czachórski 8. Waleczko 10. ks. Michał Krall 11. Kazimierz Romański syn Antoniego 13. Muzyk, który co dzień rano grał na trąbce pieśni maryjne. Zbiory Teresy Lesiuk z Pyrzan.
1941-1944, Kozaki? 1. Otmar Strokosz (na Kozakach mieszkał pod fałszywym nazwiskiem Przybyła) i jego żona 2. Paulina Pukas. Zbiory Anieli Stojanowskiej z Białcza.
Otmar Strokosz – jemu zawdzięczamy zorganizowanie oddziału AK na Kozakach. Był tak dobrze zakonspirowany, że jeszcze długo po wojnie większość podkomendnych była przekonana, że dowódcą był Tadeusz Friedel.
Tadeusz Fridel (Friedel)- zastępca Strokosza – bezpośrednio szkolił młodzież. Po wojnie ścigany przez UB. Zob.: Zbigniew Czarnuch, Opowieść o dwóch ziemiach mieszkańców Pyrzan (13) Friedel w Pyrzanach
ks. Michał Krall – charyzmatyczny przywódca mieszkańców Kozaków. Bohater wojny z bolszewikami w 1920, gdy jako młody kapłan, wyświęcony w 1919 roku we Lwowie, trafił do Stojanowa (dek. Busk) i w 1920 roku po wybuchu wojny polsko-bolszewickiej w obliczu zbliżającego się frontu pozostał na wikariacie jako jedyny kapłan w powiecie opiekując się wiernymi. Był to wielki akt odwagi, gdyż bolszewicy zawsze mordowali księży. Ponad 20 lat później, w marcu 1944 roku ponownie wykazuje wielkie męstwo, wracając do walczących o życie parafian, w czasie próby pacyfikacji wsi Kozaki. Konsekwencją skutecznej polskiej obrony była rewizja we wsi w poszukiwaniu broni. Niemcy spędzili wszystkich mieszkańców Kozaków do kościoła i planowali egzekucję. Proboszcz Michał Krall, świetnie znający język niemiecki, po długich negocjacjach z Niemcami obronił swych wiernych przed kaźnią. W 1945 roku wyjechał wraz z parafianami na ziemie zachodnie – do Pyrzan. Zmarł w 1962 roku.
1940, około, Kozaki przed kościołem, 8. ks. Michał Krall, 12. ks. Józef Ferensowicz 18. Stanisław Mykietów syn Michała 27. Jan Pańczyszyn 30. Józef Stojanowski „Gruby” 42. Iśków Zofia z córką 43. Elżbieta Iśków po mężu Kulpa. Płyta negatywowa szklana: Zbiory Anieli Stojanowskiej z Białcza.
Major Kazimierz Romański – absolwent słynnego zakładu w Chyrowie i student Uniwersytetu Wrocławskiego. Ziemianin. W 1920 roku, dowodząc skrwawionym ciężkimi walkami oddziałem liczącym zaledwie 50 szabel rozbija szaleńczą szarżą sowiecki pułk piechoty i bierze do niewoli 250 jeńców. Otrzymuje Order Wojenny Virtuti Militari i Krzyż Walecznych. W czasie II wojny w dowództwie polskiej Samoobrony AK na Kozakach. Po wojnie ograbiony z majątku, prześladowany przez komunistyczne władze, umiera w niewyjaśnionych okolicznościach. (Biografia majora Kazimierza Romańskiego).
Legitymacja Orderu Wojennego Virtuti Militari Kazimierza Romańskiego. Zbiory rodziny Wężyków z Krakowa.
Nasze dziewczyny i chłopcy z AK:
1945, około, Kozaki? 1. Buczyńskiej Anieli siostra = z domu Wydra? 2. Anna Czerniecka z domu Wilk 3. Aniela Stojanowska 4. Malinowska Jakuba Stojanowskiego żona – została na Kozakach (Jakuba pas zabił w czasie żniw w Pyrzanach) 5. Aniela Buczyńska z domu Wydra. Zbiory Anieli Stojanowskiej z Białcza. 
1938, 13 maj, Kozaki. 1. Aniela Stojanowska córka Jana i Katarzyny, 2. Maria Stojanowska córka Jana i Katarzyny (1923-1952), 3. Tytus Stojanowski syn Antoniego i Marii Wilk (1914-1997), 4. Emilia Stojanowska (Milka Krawcewa) córka Marii i Michała, 5. Hanna z domu Wilk zamężna Czerniecka, 6. Karol Stojanowski syn Antoniego i Marii Wilk (1913-1941). Zbiory Anieli Stojanowskiej z Białcza. 
1942, 13 lipiec, Kozaki przed kościołem 1. Maria Wydra po mężu Wesołowska, 2. Helena Wąsowicz z domu Stojanowska, 3. Aniela Jurcan po mężu Strzesak 4. Aniela Partoła 5. Aniela Stojanowska córka Kazimierza, 6. Maria Stojanowska po mężu Stojanowska córka Jana i Katarzyny, 7 Marcela Krzywonos 8. Józefa Wilk, 9. Józefa Wilk, 10. Stefania Pańczyszyn po mężu Więckowska 11. Aniela Malinowska po mężu Stojanowska 12. Maria Wilk z domu Szafrańska 13. Hanna z domu Wilk zamężna Czerniecka? 14. Aniela Stojanowska córka Jana i Katarzyny. Zbiory: Teresa Duk z domu Kozak, Gorzów Wlkp. 
1942, 13 lipiec. Kozaki Zazule, przed kościołem parafialnym 5. Władysław Stojanowski 8. Emil Stojanowski 11. Jan Pełech 12. Władysław Stojanowski „Dziunio” 13. Kazimierz Stojanowski 14. Józef Jurcan 16. Władysław Stojanowski 18. ks. Michał Krall 19. ks. Józef Ferensowicz 21. Józef Pełech brat Jana 22. Józef Wilk Zbiory: Wanda Nykiel, Gorzów Wlkp. 
1945, około, Kozaki Zazule, 1. Jurcan Józef 2. Władysław Stojanowski Dziunio syn Antoniego 3. Pełech Józef 4. Władysław Stojanowski (syn Stanisława, po wojnie Wrocław). Zbiory Anieli Stojanowskiej z Białcza. 
1944, około, Kozaki Zazule. 1. Jańcio Stojanowski 2. Kazimierz Stojanowski 3. 4. Jan Wydra 5. Władysław Stojanowski 7. Jurcan Józef 8. Władysław Stojanowski. Zbiory Anieli Stojanowskiej z Białcza. 
1944, około, Kozaki Zazule, 1. Jaśko Pełech, 2. Władysław Stojanowski (Dziunio), 3. Waleczko 4. Helena Wąsowicz 5. Józef Jurcan 6. Józef Pełech 7. Jan Wilk, 8. Stojanowski Kazimierz 9. Józef Stojanowski 10. Józef Pańczyszyn? 11. Władysław Stojanowski (Wrocław) 12. 13. 14. Józef Wilk,
Do końca 1942 roku stan liczbowy ruchu oporu na Kozakach wynosił ok. 40 osób. Większość żołnierzy podziemia stanowili mieszkańcy parafii Kozaki z rodzin: Stojanowskich, Kłaków, Pełechów, Wilków, Głowiaków, Łuszczyńskich, Wydrów, Krutników, Pańczyszynów, Zadebernych, Kalinowskich, Jurcanów, Amrozów, Banyków, Markowskich, Lesiuków, Tkaczyków i Capów, z przyjezdnych: Fridel, Małkiewicz, Roland, Kotowski, Niżnik.
W czasie potyczki zginął jeden z obrońców, 22-letni Leon Staszkiewicz ze Złoczowa. Pamiętajmy także o Nim. Spoczywa na cmentarzu na Kozakach. Wieczny odpoczynek racz mu dać Panie.
Tak jak nie znamy dokładnego przebiegu obrony Kozaków (jest kilka jakże odmiennych relacji, które przez dziesiątki lat obrosły legendą), tak też niestety nie znamy wszystkich konspiratorów-obrońców. Powojenna rzeczywistość nie sprzyjała ujawnianiu kresowej konspiracyjnej przeszłości. Wciąż jednak mamy nadzieję na znalezienie nowych materiałów i rodzin uczestników potyczki. Zapraszam do kontaktu.
Bogusław Mykietów, aka@mykietow.pl