Pototurów vel Potutorów na Wołyniu – wieś Collona-Czosnowskich

Do opisania historii tej miejscowości zainspirował mnie zakupiony kilka lat temu plan majątku Klementyny Czosnowskiej przy wsi Potutorów z 1925 roku.

Wieś położona obecnie w obwodzie tarnopolskim, w rejonie Szumskim na Ukrainie. W 1513 roku Zygmunt I nadał wieś Bobuszowi Bobowitynowi herbu Korczak (za: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wydany pod redakcją Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego, Władysława Walewskiego, Warszawa 1880-1914, t. 1-15, t.8, str. 877). Do 1939 roku właścicielem majątku był Eustachy Jan Colonna-Czosnowski herbu Kolumna (Roch, Pierzchała). Kiedy dokładnie wieś stała się własnością rodziny Colonna-Czosnowskich nie ustaliłem. Rodzina wywodząca się z Mazowsza (być może z włoskimi korzeniami ? Collona [collona = kolumna] to znany stary włoski ród), na Wołyniu pojawiła się w XVII wieku.

Herb Roch I

Jak podaje syn ostatniego właściciela majątku, Karol, jego rodzina wywodzi się z Mazowsza pisząc się z Obór i Czosnowa pod Warszawą. Jan Antoni Colonna-Czosnowski (ur. 1724 ? zm. ok. 1747), kasztelan wyszogrodzki, trzeci syn Karola Stanisława, podczaszego zakroczymskiego i kasztelana warszawskiego, ożeniony był z Ormianką ze Lwowa Anną Mańczukiewicz (Mańczukowska), córką Mikołaja Szymona i Eufrozyny z Nurkiewiczów (za: Adam Boniecki, Herbarz polski, t. IV, str.27). Jan Antoni, który zakupił dobra na Wołyniu (zob. Karol Colonna-Czosnowski, Na łasce losu. Wspomnienia 1939-1999, 2007, str. 17-18), miał trzech synów: Józefa, Ignacego i Jana.

Jan (ur. 1724) ożeniony z hrabianką Teklą Skarbek herbu Awdaniec, córką hrabiego Rafała Ludwika i Teresy z domu Bogusz herbu Półkozic, zakupił klucz honorowiecki z Radoszówką. Miał trzech synów i dwie córki. Najmłodszy z rodzeństwa Jan Nepomucen (ur. 1791 ? zm. 1869), marszałek szlachty krzemienieckiej, ożenił się z Marią (Marianną) Bożeniec-Jełowicką (ur. 1824 ? zm. 1896) herbu własnego, córką Jana Felicjana i Cecyli z domu Ostrowskiej. Mieli jedenaścioro dzieci, z czego przeżyła jedna córka i ośmiu synów. Wszystkie dzieci były urodzone w Radoszówce.

Prawdopodobnie w połowie XIX wieku rodzina przeniosła się do Pototurowa, gdzie stał dwór. Najstarszy z synów Karol Czesław (ur. 06.08.1847 ? zm. 1933) ożenił się z Krystyną Jaroszyńską herbu własnego (zm. 1919), córką Henryka z Tywrowa i Franciszki Gadomskiej. Mieli dwójkę dzieci: córkę Marię (wyszła za Stanisława Radzimińskiego) i Eustachego Jana.

Eustachy Jan Colonna-Czosnowski urodził się we Lwowie dnia 3 maja 1883 roku. W tym czasie jego rodzina posiadała latyfundium ziemskie z siedzibą w Radoszówce (powiat krzemieniecki), Oborę i Pototurów, częściowo utracone po traktacie ryskim. W spisie właścicieli ziemskich z 1930 roku odnajdujemy Karola Colonna-Czosnowskiego, właściciela Radoszówki, Eustachego Colonna-Czosnowskiego, właściciela Pototurowa i Piotra Colonna-Czosnowskiego, właściciela Obór, wszystko w powiecie krzemienieckim.

Eustachy Jan Colonna-Czosnowski ukończył V Gimnazjum Klasyczne w Kijowie, a następnie w latach 1900-1905 studiował prawo na Uniwersytecie św. Włodzimierza w Kijowie oraz na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Przebywał na stypendium Francji i Włoszech. Po powrocie do kraju w latach 1906-1918 pracował w Dyrekcji Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń (Asekuracji) w Kijowie. Był też członkiem zarządu kijowskich zakładów budowy maszyn Gretera i Kriwanka oraz pełnił funkcję kontrolera gospodarstw rolnych czterech podolskich cukrowni (Czarnomin, Gniewań, Kordelówka i Tomaszpol). W 1919 roku po zajęciu Kijowa przez wojska radzieckie pracował w ?Sownarchozie?. Po zajęciu Kijowa przez wojska atamana Petlury i utworzeniu polskiego konsulatu, Czosnowski objął stanowisko szefa Wydziału Repatriacyjnego. Po zajęciu Kijowa przez wojska bolszewickie w lutym 1920 roku Czosnowski wraz z konsulatem ewakuował się do Krzemieńca, gdzie objął funkcję wiceprezesa tamtejszego ?Ziemstwa?, instytucji samorządu terytorialnego, złożonego z przedstawicieli ziemiaństwa, mieszczan i zamożnych chłopów.

29 kwietnia 1920 roku we Lwowie ożenił się z Klementyną Jaxa-Małachowską (ur. 1891 ? zm. 1979), z którą miał syna Karola (ur. 24.02.1921 ? zm. 17.10.2015) oraz córkę Krystynę (późniejszą Dembińską), urodzoną 24 stycznia 1922 roku. Po zajęciu Krzemieńca małżeństwo prawdopodobnie uciekło do Lwowa. Eustachy poświęcił się pracy pisarskiej oraz studiom historycznym. Na Wołyń do majątku powrócił w połowie lat 30. XX w. W tym czasie był w separacji z żoną, która zamieszkała z córką w Oborach, które należały do nieletniego syna Karola. Majątek ten leżący kilka kilometrów od Pototurowa odziedziczył po bracie jego dziadka, Piotrze Colonnie-Czosnowskim (zob. Karol Colonna-Czosnowski, Na łasce losu. Wspomnienia 1939-1999, 2007, str. 7-8). Eustachy Jan zamieszkał w Pototurowie.

Plan majątku Klementyny Czosnowskiej przy wsi Potutorów z 1925 roku. Zbiory: Jerzy L. Dubiel, Gorzów Wlkp.

W 1939 roku, po wybuchu wojny, uciekli do Krzemieńca gdzie przebywali do 1945 roku. Syn w trakcie ucieczki do Anglii przez Litwę i Szwecję, złapany przez bolszewików trafił do gułagu w Republice Komi na Uralu. Sam Eustachy Jan w ramach wysiedlenia, 18 lipca 1945 roku przybył do Bytomia, gdzie połączył się z rodziną: żoną i córką. 20 sierpnia 1945 roku rozpoczął pracę w Archiwum Miejskim w Bytomiu. Od października 1945 do grudnia 1946 był przewodniczącym Miejskiej Komisji Weryfikacyjnej. Do pracy w archiwum wrócił w grudniu 1946 roku. W tym czasie zmagał się z neuralgią nerwu trójdzielnego oraz astmą. Ze względu na wiek i zły stan zdrowia pracę w archiwum zakończył w lutym 1952 roku. Zmarł 16 sierpnia 1954 roku w Bytomiu i tamże został pochowany na cmentarzu ?Mater Dolorosa? (za: Archiwum Państwowe w Katowicach, Szkice Archiwalno-Historyczne Nr 5, Katowice 2009, str. 141-151). Był ostatnim właścicielem Pototurowa.

Plan majątku Klementyny Czosnowskiej przy wsi Potutorów z 1925 roku. Fragment. Zbiory: Jerzy L. Dubiel, Gorzów Wlkp.

Syn Karol urodzony 24 lutego 1921 roku po półtorarocznym pobycie w gułagu zaciągnął się do armii generała Andersa przechodząc z nią cały szlak bojowy. Po wojnie osiedlił się w Wielkie Brytanii, gdzie zajął się prowadzeniem własnej firmy oraz hobbystycznie jeździectwem i polowaniami. W 1948 roku ożenił się z Marią Heydel herbu własnego. Małżeństwo było bezdzietne. Zmarł 22 października 2015 roku w wieku 95 lat. Swoje wspomnienia zawarł w książce wydanej w 2007 roku pt. Na łasce losu. Wspomnienia 1939-1999.