Urodziłam się trzy lata po zakończeniu II wojny światowej. Mam kresowe korzenie. Moi rodzice i dziadkowie do 1945 roku mieszkali we wsiach Smykowce i Czernielów Mazowiecki, położonych kilka, kilkanaście kilometrów na wschód od Tarnopola, obecnie na Ukrainie…
Temat dzieciństwa i młodości rodziców, a tym samym życia w okresie międzywojennym i w czasie wojny na Kresach nie był mi całkiem obcy, ale też nie interesowałam się zbytnio kresową przeszłością przodków.
Dopiero fakt zamieszkania w 2001 roku mojej Mamy razem z nami w Legnicy i bardzo częste opowiadanie o Czernielowie, następnie napisanie przez Mamę w 2007 roku obszernych wspomnień o kresowej rodzinie, o życiu w tamtych stronach spowodował najpierw moje i mego męża zainteresowanie genealogią, a potem narodził się pomysł napisania opracowania o Czernielowie, rodzinnej wsi mojej Mamy.
Był to okres kiedy we wspomnieniach i amatorskich opracowaniach historia rodziny i tematyka kresowa zaczynały być ”modne”. Z zamiarem napisania monografii wsi w 2011 roku nosił się Andrzej Rajfur, który zbierał materiały o Czernielowie: zdjęcia, dokumenty, rozmawiał z byłymi mieszkańcami. Gdy pod koniec 2013 roku dowiedziałam się, że Andrzej Rajfur nie zaczął pisać monografii Czernielowa Mazowieckiego zaproponowałam, że możemy wspólnie przygotować opracowanie o wsi naszych przodków. Chciałam w sposób trwały zachować dla potomków czernielowian rozproszoną w czernielowskich rodzinach wiedzę i pamięć o kresowej przeszłości.
Od początku miałam koncepcję, by na tle wydarzeń historycznych przybliżyć mikrohistorię miejsc i historię ludzi z tym regionem związanych. Od początku chciałam też w jak największym stopniu bazować na wspomnieniach byłych mieszkańców wsi.
Czernielów Mazowiecki to była duża wieś położona niedaleko Tarnopola. Na tle innych wsi, poza zdecydowanym polskim charakterem społeczności, nie wyróżniała się niczym szczególnym. Tak jak w wielu wsiach na Podolu był w niej kościół na wzgórzu, duży folwark, młyn, szkoła, dom ludowy ze sklepem i mleczarnią, płynęła rzeka. Ale dla ludzi, którzy tam urodzili się i mieszkali, miała wartość nadzwyczajną, była ich małą ojczyzną, najpiękniejszą, jaką znali od dziecka i najukochańszą, bo towarzyszyła im od najwcześniej zapamiętanych lat. O pięknym jej położeniu nad Gniezną czernielowianie opowiadali swoim dzieciom i wnukom. Tę wieś, swoją przystań, w wyniku zawirowań wojennych nie ze swojego wyboru utracili. Tęsknota z powodu utraty małej ojczyzny wielu z nich towarzyszyła do końca ich życia.
Jak wspomniałam chciałam utrwalić pamięć o Kresach w oparciu o wspomnienia. Zaczęłam od wystosowania apelu do byłych mieszkańców Czernielowa Mazowieckiego i ich rodzin w poszukiwaniu pamiątek i apelu o współpracę przy przygotowaniu zbiorowego opracowania pt. Czernielów Mazowiecki i okolice. Apel przekazałam na prowadzoną wtedy stronę internetową www.czernielowmazowiecki.pl. Zwróciłam się również z bezpośrednią prośbą do znanych mi osób o czernielowskich korzeniach, by w swoich wsiach według określonego schematu (przygotowałam pytania) przeprowadzili rozmowy -wywiady z żyjącymi starszymi czernielowianami na tematy związane z życiem w Czernielowie w okresie międzywojennym i w czasie wojny. Poprosiłam też w miarę możliwości o napisanie przez nich wspomnień.
Początkowo odzew był mniejszy niż się spodziewałam się ale „po nitce do kłębka” drążąc temat w kolejnych miesiącach, a potem już latach, dzięki życzliwości i pomocy wielu zaangażowanych potomków czernielowian, wykorzystując pocztę mailową i tradycyjną, prowadząc rozmowy telefoniczne i bezpośrednie udało się pozyskać dużą ilość informacji na określone tematy związane z życiem, zwyczajami, emigracją, przeżyciami w czasie wojny i w czasie pokoju. Udało się zgromadzić ogromną ilość skanów dawnych fotografii, dokumentów, zdjęć różnych przedmiotów związanych z tą wsią i z przesiedleniem, czyli rzeczy, które zabrali z Czernielowa gdy wyjeżdżali na Ziemie Zachodnie w 1945 roku.
Równolegle prowadziłam też poszukiwania materiałów dotyczących historii ziemi czernielowskiej: pod hasłami internetowymi, w bibliotekach cyfrowych, w bibliotekach tradycyjnych, czasopismach kresowych. Szybko też okazało się, że niemożliwe jest skupienie się na samym Czernielowie Mazowieckim. Poprzez powiązania rodzinne, przemieszczenia ludności, przenikanie się środowisk, położenie we wsi kościoła parafialnego mieszkańcy byli bardzo związani z mieszkańcami sąsiednich wsi. Informacje o okolicznych wsiach: Borkach Wielkich, Stupkach, Czernielowie Ruskim czerpałam również z popularnych w tym czasie monografii wydawanych w Ukrainie.
Już na początku moich poszukiwań, bo w styczniu 2014 roku ustaliłam, że do wrocławskiego Ossolineum do Działu Rękopisów kilka lat wcześniej zostały przekazane wspomnienia Leona Bogoryja Podleskiego, ostatniego właściciela majątku w Czernielowie Mazowieckim. Co prawda zmarły w 1948 roku Leon Podleski nie zdążył już napisać wspomnień o samym Czernielowie i ludziach z Czernielowa, ale uzyskałam wspaniałe żródło informacji o rodzinie Podleskich od 1860 roku związanej z Bajkowcami i Czernielowem. Było też kilka cennych zdjęć rodziny Podleskich.
Ważnymi dla pozyskania informacji z historii ziemi czernielowskiej opracowania Jana Bauera, Aleksandra Czołowskiego, Akta Grodzkie i Ziemskie.
Potem natrafiłam na materiały z Archiwum Skazinieckiego i dzięki temu mogłam prześledzić losy powiązanych z Czernielowem rodzin Dawidowskich i Markowskich. Ciekawym poznawczym źródłem informacji był biogram Stanisława z Dawidowa h. Wilczekosy autorstwa Macieja Wilamowskiego.
W kolejnych latach dzięki przychylności potomków czernielowian otrzymałam listy, oryginały, kserokopie lub zapis cyfrowy wspomnień żołnierskich, wspomnień nie żołnierzy, ale z uwagi na czas, w którym żyli, też dotyczące wojny, przesiedlenia na Zachód. Korzystałam z kilku artykułów i wywiadów udzielonych dziennikarzom przez byłych mieszkańców Czernielowa oraz byłych mieszkańców sąsiadujących z Czernielowem wsi.
Ich rozmowy zostały zapisane w dostępnych w Internecie wydaniach prasy regionalnej – zielonogórskiej, gryfińskiej i chojeńskiej. W formie książkowej miałam dostęp do wspomnień Tadeusza Nowaka-Cieplaka, Ferdynanda Matuszka, Bronisława Czepczaka-Góreckiego. Wzmianek o udziale czernielowian w wojnie szukałam w książkach Leona Lubeckiego i innych pisarzy popularyzujących historię berlingowców, II Armii Wojska Polskiego, Armii Andersa.
Nieocenioną i inspirującą dla końcowych efektów opracowania, zwłaszcza w części dotyczącej „spóźnionej repatriacji” i powojennej historii Czernielowa- Sobornego była współpraca z panem Zbigniewem Woźnym, który dostarczył dużą ilość skanów zdjęć, dokumentów, wspomnień a w końcu sam podjął się przygotowania kolejnego opracowania o Czernielowie i Sobornem.
Pozyskanie tych materiałów, a zwłaszcza wspomnień, pozwoliły mi przygotować obszerne opracowanie o ziemi czernielowskiej, o Czernielowie Mazowieckim i okolicach według mojego pierwotnego zamysłu: historia wsi, kościoła i rodziny Podleskich, życie mieszkańców wsi w okresie międzywojennym, w tym emigracja, życie mieszkańców w czasie wojny, w tym w czasie pierwszej okupacji sowieckiej, w czasie okupacji niemieckiej, po drugim wkroczeniu Rosjan, wywózki na Sybir, wywózki na roboty do Niemiec, zagłada Żydów w obozie w pobliskich Stupkach, udział czernielowian w działaniach wojennych i straty, w tym czasie powstania warszawskiego i na szlaku I Armii Wojska Polskiego, samoobrona przed napadami band UPA i wreszcie przesiedlenie Polaków z Czernielowa Mazowieckiego na Zachód i Ukraińców z terenów południowo-wschodniej Polski na Wschód – do Czernielowa.
Opracowanie składa się z czterech części:
Część I Historia… opowiada, na ile to możliwe, historię ziemi czernielowskiej i Czernielowa Mazowieckiego od około 1410 do 1920 roku,
Część II Czernielów w międzywojniu, lata 1920-1939
Część III W czasie wojny i okupacji, lata 1939-1945
W Części IV Przesiedlenie na Zachód podjęto próbę ustalenia przemieszczenia czernielowskich rodzin na Zachód do trzech głównych skupisk: na Dolnym Śląsku, Pomorzu Zachodnim i Ziemi Lubuskiej, a także opisano losy wsi po wojnie.
W wersji papierowej monografia została przygotowana w dwóch tomach:
Tom I – Czernielów Mazowiecki i okolice- śladami przeszłości, 2015 r.
Tom II, cz. A i B – Czernielów Mazowiecki i okolice- czas wojny, czas pokoju, 2019 r.
Czernielów Mazowiecki- Soborne koło Tarnopola- to miejsce, wspomnienia i pamięć o przeszłości, która była udziałem polskich mieszkańców, to teraźniejszość mieszkających tam Ukraińców, w tym Łemków. To także miejsce, gdzie została mogiła pradziada.
Dziś chciałabym przedstawić cyfrowe wersje tych publikacji, które znajdą Państwo na stronie (link otworzy się w nowym oknie): Czernielów Mazowiecki, powiat tarnopolski, województwo tarnopolskie.
Kolejny raz dziękuję wszystkim, którzy pomogli mi przygotować opracowanie o Czernielowie Mazowieckim koło Tarnopola. Bez udziału i zaangażowania wielu czernielowian i ich potomków opracowanie tak różnorodnych tematów i w takiej formie byłoby niemożliwe i nieosiągalne.
Krystyna Mołodyńska, Legnica lipiec 2023
Kontakt: kmolodynska@wp.pl